Prezantasyon
Pwezi
gen yon plas apa nan istwa literè Ayiti. Si yon bon pati nan
repètwa teyat ayisyen an bay tèt li yon misyon
pedagojik, si anpil woman enterese dekri reyalite a, ekriti pwetik la
limenm, depi nan kòmansman diznevyèm
syèk la, te anchaje l pale nan non Ayiti. Se pwezi, anvan
tout lòt jan literè, ki fòmile
rèv yon Ayiti kòm yon nasyon ki ta jwenn
pawòl pa l, ekilib pa l, e ki ta rive dirije istwa pa l. Se
kòmsi yo te bay pwezi a chay pou li ranplase tout
pawòl moun pa ka di aklè, tout pawòl
ki manke, soti nan enstriksyon sivik pase nan antwopoloji
kiltirèl, rive nan manifès pati politik.
Nou
ka remake, pwezi ayisyèn nan antre bonè nan
modènite a. Menm kant te gen powèt (genyen toujou
jodi a) ki te kontinye al chèche modèl nan pwezi
franse disetyèm ak diznevyèm syèk la,
depi nan kòmansman ventyèm syèk la
pwezi ayisyèn lan te travay lòt fòm,
li te devlope lòt tèm, li te dyaloge ak pwezi
lòt kontinan. Bann powèt ki ekri nan Revue
Indigène nan (1927-1928), se premye avangad
literè ventyèm syèk ayisyen an.
Se
powèt an premye — anvan lengwis, moun legliz,
politisyen, edikatè vin patisipe nan batay pwomosyon lang
kreyòl la — ki te fè kreyòl
la tounen yon lang literè. Soti nan Oswald Durand ak
Massillon Coicou nan fen diznevyèm syèk la, pase
pa Georges Sylvain, Emile Roumer, rive nan Félix
Morisseau-Leroy ki make yon kafou enpòtan, desann nan pleyad
jenn powèt osnon nouvo powèt yo, si pat gen
powèt ki sa moun ta li an kreyòl jodi
a ? Dezoutwa travay rechèch nan domèn
syans sosyal, yon ponyen woman ak lòt fòm
resi ...
Sou
yon bò, endijenis la ki se ou lide nèf (pou
epòk modèn la) ak maksis la limenm ki te mande
chanjman radikal sosyete yo, plis enflyans modènis lan ak
sireyalis lan sou yon lòt bò, ta pral ankouraje
ekspresyon pèsonèl ak endividyalite depi nan
premye mwatye ventyèm syèk la. Powèt
yo ta pral foure kòlè yo, fantas yo, chwa
pèsonèl yo, imajinè
pèsonèl yo nan literati a. Se konsa yo te ka
di : « Mwen pou, mwen kont ; mwen
anvi, mwen se, e gen de pafwa mwen pa konnen ni sa mwen vle ni sa mwen
ye, se chèchè m ap
chèche ... »
Pwezi
te toujou gen yon plas apa nan literati ayisyèn lan.
Kòm ki dire se pwezi a, an premye, ki
pèmèt pèp ayisyen an di
« nou », e se li, an premye, ki
pèmèt endividi ayisyen an di
« mwenn ».
Antoloji
sa a vle pote temwayaj sou enpòtans pwezi a nan istwa
literè Ayiti. Li vle bay sitou yon apèsi sou
varyete pwezi ayisyèn ventyèm syèk
la : divès tematik, divès chwa estetik,
divès preyokipasyon pèsonèl
pwèt yo ganyen. Sa pwal ede sispann fèmen pwezi
ayisyèn la nan yon jan, yon mòd ak yon
fòm.
Nou
prezante otè yo nan lòd kwonolojik nesans yo. Nan
liv sa a, nou derefize tout lòt lòd osnon
klasman. Nou pito lektris ak lektè yo fè konesans
ak tèks yo san pèsonn pa gen tan mete
etikèt sou tèks yo. Ou va li chak
powèt pou kò li. E nan nòt ki prezante
chak powèt, ou va jwenn enfòmasyon ki va
pèmèt ou rekonèt konplisite ak rezon
ki fè tèl gwoup powèt mache ansanm,
oubyen ki fè tèl powèt an
dezakò, osnon pa siye ak tèl lòt
powèt.
An
wetan Sosyete Koukouy ki pretann ki jan, ki sa, sou kisa pou moun ekri,
pa gen okenn « lekòl »
literè nan pwezi ayisyèn ventyèm
syèk la ki gen pretansyon sa a. Powèt ki te nan Revue
Indigène lan yo (1927-1928) te mete yo
dakò pou derefize kontinye yon tradisyon literè
ki pa favorize tèm ak fòm nèf, yon
tradisyon ki pa t pèmèt reyini tout eleman
esperyans ayisyen an ak modènite powetik la. Negritid la
(1940-1960) se yon tematik ki te louvri non sèlman pou
powèt ayisyen, men pou tout powèt nwa. Andedan
kouran sa a, chak powèt te pral angaje vwa pa l nan sans pa
l, swat pou pote solidarite l ak lòt pèp nwa yo,
swat pou li chante lwanj istwa ak kilti pèp nwa yo, swat tou
pou li asosye tribilasyon pèp nwa yo ak tout tribilasyon ak
enjistis ki tonbe sou limanite. Sireyalis la limenm pral ofri
lòt teknik pou imaj, metafò ak konparezon. Sa
pwal pèmèt brase e rebrase ekriti powetik la.
Sireyalis la pral enfliyanse sèten powèt plis
pase dòt, men li pa bay yon
« lekòl »
literè nonplis ann Ayiti. Nan lane swasant yo, Oungenikon ak
Haïti littéraire
pral plis sèvi kòm klib pou powèt yo
diskite, oubyen yo pwal sèvi kòm tit koleksyon
pou kèk jenn powèt ki te gen plizoumwen menm laj
te pibliye zèv yo. Poudayè, powèt ki
te nan gwoup sa yo laplipaditan pa te travay nan menm direksyon.
Nan
antoloji sa a, nou derefize separe powèt yo ant sa k ekri an
franse, ak sa k ekri an kreyòl. Kòmanse pa Emile
Roumer, pase par Felix Morisseau-Leroy, Paul Laraque ak
pakèt lòt powèt, anpil
powèt ayisyen ventyèm syèk la se
powèt ki ekri nan de lang. Non sèlman gen anpil
powèt ki ekri nan tou de lang yo, men mete sou sa, pa gen
yon baryè ki separe tèks ki ekri nan de lang yo,
daprè tèm pa egzanp. Jodi a, tou de lang yo
sèvi mwayen natirèl pou ekspresyon powetik la.
Nan tèks kote nou prezante chak otè, nou bay
enfòmasyon pou pèmèt lektris ak
lektè yo swiv istwa pwezi kreyòl la.
Si
nou pa fè tou yon klasman daprè tèm,
daprè lang, nou pa fè nonplis klasman
daprè sèks otè yo. Sètadi
nou pa fè yon kwen apa pou powèt fi yo epi yon
lòt pou powèt gason yo. Premyèman, se
pase nou pa vle fè yon divizyon fòse pou nou
foure de powèt, ki yo chak, gen vwa pa yo kòmkwa
pase yo se fi. Dezyèmman, pase nou pa vle tou retire
powèt fi yo nan evolisyon jeneral pwezi ventyèm
syèk la.
Nan
antoloji sa a, nou seye pa mete pèsonn nan yon geto, nou
kite lektris ak lektè yo pwonmennen nan tèks yo
san mach a swiv, san gid, san prejije.
Se
vre, tout otè pa gen menm enpòtans. Nou chwazi
otè yo swa selon plas yo genyen deja nan istwa
literè peyi a, swatou pase gen otè
enpòtan istwa literè ofisyèl la pa t
okipe. Nou chwazi tou otè yo pou varyete tematik
èv yo prezante, osnon pou sa ki fè yon
èv orijinal. Lideyal, se pou lektris ak lektè yo
ta kapab li tout powèt, men yon antoloji pa sa fè
sa. Se sèten, gen otè sèten moun ka
panse ki te dwe la a e ki pa la. Sèl repons nou ka ba yo, se
di yo yon sèlgrenn antoloji pa janm sifi, erezman gen
lòt antoloji ki egziste e gen lòt ki pou
fèt pi devan. E, nan sa ki konsène antoloji sa a,
nou seye pa travay daprè gou pa nou (se sèten,
nou pa reyisi a 100 pou 100) men kilès moun ki kapab
reyalize pèfòmans sa a ? Kanta pou chwa
tèks yo, nou seye prezante tèks ki
pèmèt wè diferan aspè nan
èv yon powèt, sitou pou powèt ki gen
on èv ki anpil, ni tou pou powèt ki gen
plizyè moman nan èv yo sou kesyon tèm
ak fòm e selon rekèy la osnon oryantasyon
powèt la te pran a tèl ou tèl moman.
Yon
fwa ankò, lide a se kite lektris ak lektè yo li.
Se ba yo chans pou yo dekouvri pwezi ayisyen ventyèm
sièk la. Yon pwezi ki younn e ki pa younn, pase tout jwa,
tout doulè, tout lespwa, desepsyon, lit ak dram Ayiti
andedan l. E chak powèt viv kesyon sa yo nan pwezi a yon jan
ki jan pa l. Pwezi ayizyèn ventyèm
sièk la reprezante pi gwo temwayaj literè yo ka
bay sou Ayiti. Men li plis pase sa, paske pwezi se fòm
pèmanan ekspresyon kolektif ak endividyèl la pran
ann Ayiti. Se pwezi ki pèmèt moun di
« nou », se li ki
pèmèt moun di
« mwen ».
[retour à la
présentation en français]
